Нашае першае падарожжа адбылося па так званых вясковых святынях Случчыны. Вы спытаецеся: што такое наогул "вясковыя святыні"? У апошні час прынята вясковымі святынямі называць такія шанаваныя ў народзе аб'екты, як святыя камяні, крыніцы, калодзежы, узгоркі, горы, азёры, балаты, дрэвы, гаі і да т.п. Пра іх у кожнай мясцовасці існуюць легенды і паданні, часам вельмі падобныя, негледзячы на тое, што запісаныя яны ў розных рэгіёнах. Такія аб'екты існуюць і ўшаноўваюцца шмат у якіх народаў, каля іх адбываюцца прысвечаныя ім абрады ці рэлігійныя святы. Вясковыя святыні, натуральна, існавалі раней і існуюць у сённішні час на Беларусі. Цікавасць да іх вымагала, нарэшце, заняцца даследваннем гэтай унікальнай з'явы у нашай культуры.

Вырашылі мы пачаць са Случчыны, бо яна найбольш знакамітая святымі мясцінамі, якія ў народзе завуцца - прошчамі. Тлумачальны слоўнік пад рэдакцыяй Кандрата Крапівы вызначае такое паняцце, як "прошча" месцам, надзеленым, паводле уяўленням веруючых, надзвычайнай сілай. Гэта можа быць крыніца, камень і г.д. Людмілай Дучыц па архіўных дадзеных быў распрацаваны маршрут. Так, напрыклад, у Апытальных лістах за 1924 год (архіў Інстытута гісторыі) яна знайшла звесткі пра святы калодзеж і камень з Божым слядком у лесе непадалёк ад вёскі Дарасіно Любанскага раёна. Яшчэ гэты помнік вядомы па працах М.Янчука.

Першы раз мы былі там 19 жніўня 2000 года. Як вядома, у гэты дзень святкуецца другі Спас, які завецца Вялікім, Сярэднім ці Яблычным. Наогул жа на Беларусі святы Спаса складаюцца з трох частак: 14 жніўня - Першы або Мядовы Спас, які яшчэ завецца Макавеем, 19 жніўня - Яблычны Спас і 29 жніўня - Трэці ці Малы, Хлебны, або Арэхавы Спас. Гэтыя святы існавалі раней за хрысціянства, і ў язычніцкай рэлігіі пад сённяшнім Спасам разумеўся Дух ўраджаю, а можа, гэтае боства і ўзначальвала цэлы пантэон Духаў поля, лесу, лугу, саду і г.д. І калі паспявалі тыя ці іншыя плады, трэба было прынесці гэтым боствам у ахвяру так званыя ахвяры-первінкі, дзеля забеспячэння наступнага ўраджаю. Звычайна такія ахвяры складаліся ў адпаведных сакральных месцах, такіх, напрыклад, як святыя вазёры, калодзежы, крыніцы.

Як аказалася, каля вёскі Дарасіно, пасёлка цагельні "Радуга" ў лесе і сапраўды захаваўся святы калодзеж, вакол якога стаяць 11 драўляных крыжоў.

Пасля размоў з мясцовай жанчынай, якая нарадзілася ў 30-я гады - Наталляй Башурай, нам стала вядома, што да калодзежа людзі ходзяць у асноўным на Макавей, а таксама на Прэпалавенне, гэта на чацверты тыдзень пасля Вялікадня, у сераду. На Макавей сюды прыязджае святар, які ходзіць па руху сонца вакол калодзежа, і за ім увесь ход так абыходзіць калодзеж тры разы. У традыцыйнай культуры - гэта жыццядайны накірунак. Набажэнства пачынаецца звычайна а 11 гадзіне. Сюды едуць здалёк - з вёсак Дубнікі, Касцюкі, Ператок, Ракавічы, Юшкавічы і іншых, нават з Салігорска. Прязджаюць не толькі старыя, але і маладыя з дзецьмі. Святар спраўляе службу за столікам, які стаіць каля калодзежа. На гэты столік і вакол яго ставіцца посуд з вадой, слоікі з мёдам, макам і букеты чарнічніку. Святар асвячае вадой з калодзежа ўсе гэтыя рэчы, пасля чаго яны разбіраюцца людзьмі па хатах і захоўваюцца амаль цэлы год, лічыцца, што яны бароняць ад усялякіх хвароб і ліха як людзей, так і жывёлаў. Так, да прыкладу, беларусы спрадвеку надавалі маку значэнне ахоўнага сродку ад ведзьмакоў і дэманічных істот.

Тут мы бачым зліццё, сімбіёз дзьвюх рэлігій: язычніцтва і хрысціянства. Наогул, царква не змагла адолець старажытныя верванні і погляды селяніна на Спасаўскія святкі, а таму часткова асімілявала іх і, як у спрадвечныя часы, па меры выспявання тых ці іншых культур, ці то маку, яблыкаў, ці арэхаў і хлеба, у пару медазбору, асвячае на ўсе тры святкі гэтыя прадукты, частку якіх хрысціянскія вернікі пакідаюць цяпер на ахвяраванне ў Божым храме.

Калі мы распыталі мясцовых жанчын пра гэта святое месца, яны расказалі, што раней тут біла крыніца, а побач ляжаў камень, вада бруіла проста з-пад яго. Потым людзі зрабілі драўляны зруб, бо крыжы ў савецкія часы ставіць забаранялася. На гэтым месцы ў 50--70-ыя гады ладзіліся фэсты, сюды прязджалі аўталаўкі. Жанчыны таксама згадалі, што некалі даўно тут стаяла капліца. Апошнія дзесяць гадоў крыжы каля калодзежа ставяць усе, хто мае ў тым патрэбу. На крыжы навешваюць самаробныя фартушкі, вышываныя ручнікі, стужкі, пасы. Калі крыж струхнее, яго спальваюць, а попел закопваюць пад сасной.

Існуюць дзве легенды ўзнікнення гэтай прошчы.

Адна з іх кажа, што некалі хлопчык Максім пасвіў тут кароў, стаміўся, вельмі хацеў піць, але паблізу нідзе не знайшлося вады. Хлопчык прылёг і заснуў. Раптам ён адчуў, што нехта крануў яго за плячо і сказаў: "Прачніся, Максімка". Хлопчык расплюшчыў вочы і ўбачыў анёла з распрастанымі крыламі, а побач цурчэла крынічка.

Другая легенда гаворыць, што чалавек араў поле на валах, таксама стаміўся і прылёг адпачыць. Далей падзеі адбываліся па аналогіі з першай легендай. Лес навокал сапраўды даволі малады, таму цалкам магчыма, што раней на гэтым месцы было поле.

Другім аб'ектам нашага даследвання стаў святы камень, які знаходзіцца проста на ўзараным полі каля вёскі Ператок Любанскага раёна. Гэты камень мае назву Слядок Божы, або Божы камень. Пра яго напісана ў кніжцы Э.Ляўкова "Маўклівыя сведкі мінуўшчыны" 1992-га года выдання. Аўтар лічыць, што камень трэба захаваць не толькі як культавы рарытэт, але і геалагічны помнік: ён аскепак дэвонскага пескавіку.

Вакол Божага камня: тры бярозы, рэшткі яшчэ адной, вялікі металічны крыж і адзін - маленькі. На камені і сапраўды можна разгледзець тры невялікія слядкі, нібыта адбіткі ступакоў. Сюды прыходзяць у першую нядзелю пасля маладзіка, а таксама ў Заквітаючую нядзелю ўвосень, льюць ваду ў дзіркі-слядкі. Камень пранізаны адтулінамі, ёсць сярод іх і скразныя. Калі вада пройдзе праз адну дзірку і выльецца з другой, яе збіраюць, і яна лічыцца лекавай. Ёю лечаць раматуз, запаленні, розныя застарэлыя хваробы. Мясцовыя людзі, падышоўшы да каменя, кажуць: "Памажы, Божа!"

Камню дагэтуль складаюць ахвяры. Раней неслі хто што меў: яблыкі, яйкі, сыр, палатно, ручнікі. Цяпер каменю ахвяруюць у асноўным грошы, калі-нікалі ўбачыш там яблык ці цукерку. Раней на крыжы каля камня навязвалі і саматканыя палотны, цяпер навязваюць толькі рушнікі. Жыхарка вёскі Ператок, 90-гадовая бабуля Ганна Саланец, распавядала нам, што ўсё прынесенае на камень раней забіралі тры старцы, якія жылі ў вёсцы Таль. Старцы былі сляпыя і жабравалі разам з павадырамі. Ганна Мікалаеўна распавяла нам гісторыю з уласнага дзяцінства пра сваю маці, якая, калі захварэла, папрасіла дачку схадзіць да каменя памаліцца і паабяцаць перад ім, што цягам усяго года будзе адразаць старцам-жабракам палатна на торбу, калі тыя зойдуць да іх у хату. Ганна так і зрабіла - яе маці неўзабаве ачуняла.

Па расказах Ганны Саланец, раней вакол каменя стаяла шмат крыжоў, на іх абракаліся, вешалі ручнікі - тканыя і вышываныя, вакол была агароджа і стаялі лавы. Сама вёска Ператок узнікла ў 1914 годзе, сюды ў асноўным перасяліліся выхадцы з вёскі Таль, а даўней на яе месцы рос лясок.

Пра ўзнікненне гэтай прошчы існуе такое паданне: нехта захварэў, і яму сказалі ісці да камня, чалавек прыйшоў і ачуняў.

Трэцім аб'ектам нашага даследвання была Святая Гара, або Мір-Гара, якая знаходзіцца каля вёскі Сорагі, Слуцкага раёна. Гэта самае высокае месца ў раёне, парослае лесам, у сонечныя дні яно праглядаецца з адлегласці ў пятнаццаць кіламетраў. Гэтае месца ў народзе таксама завецца прошчай.

Па паданні, на гары некалі расла сасна, і аднойчы на ёй цудоўным чынам з'явіўся абраз. Мінаў час, і ад Святой Сасны застаўся толькі пень, на які доўгі час раз на год, на Пакравы, сяляне зносілі: масла, сыр, мёд, палатно і іншыя ахвяры. Пасля над гэтым пнём была пабудавана драўляная царква з купалам, якая насіла назву Свята-Пакроўская і была заснавана князёўнай Соф'яй Слуцкай, жонкай князя Януша Радзівіла. Гэта адбылося ў XVII стагоддзі. З таго часу, на Пакравы, тут пачалі адбывацца вялікія святы і кірмашы, сюды з'язджаліся сяляне, рамеснікі, купцы з вёсак і мястэчкаў Случчыны, Старадарожчыны і Любаншчыны.

Калі ва ўзросце 26-ці гадоў пры першых родах Соф'я Слуцкая памерла разам з дзіцем, яна была далучана праваслаўнай царквой да ліку святых. Тады абраз у яе гонар змясцілі ў той царкве. І людзі перш, чым пачаць гандль, маліліся Святой Соф'і Слуцкай. Так працягвалася да 30-х гадоў ХХ ст., калі паўсюль на Беларусі ўлады пачалі зачыняць і разбураць храмы ўсіх канфесій. Тое самае адбылося і са Свята-Пакроўскай царквой. Ваяўнічыя атэісты з вёскі Сорагі разбурылі храм і выкарысталі бярвёны на пабудову калгаснае сядзібы. Мясцовае начальства спрабавала ладзіць на гары святы ўраджаю, тут пераможцам уручалі граматы. Такое адбылося некалькі разоў, але пад прымусам. Пад гарой мясцовыя ўлады пабудавалі свінаферму. Пасля гэтага вяскоўцы больш не збіраюцца на разбуранай святыні.

Цяпер на месцы царквы стаіць драўляны геадэзічны маяк, ужо стары, нахіліўся. Паблізу ёсць дубовая лавачка. На паўднёвым схіле гары знаходзіцца каля сарака курганоў.

Пра паходжанне другой назвы гары - Мір-Гара расказвае паданне: у наваколлі калісьці жылі два князі, і іх дружыны хадзілі адна на адну вайной. Але аднойчы князі без зброі сустрэліся на гары і замірыліся. Адсюль і пайшла назва.

У 1995 годзе на Мір-Гары быў пастаўлены крыж у памяць Соф'і Слуцкай. Гэты крыж стаіць там і цяпер, людзі, якім неабыякава гэтая святыня, часам прыходзяць да гэтага сімвалічнага крыжа і пакідаюць там кветкі ці яблыкі, як своеасаблівую даніну-водкуп за ўчыненае ранейшымі ўладамі дзікунства.

Так прайшло наша першае падарожжа. Ехалі дахаты пад уражаннем убачанага, пачутага. Кожны асэнсоўваў падзеі гэтага дня, атрыманыя веды. Думалася, што нягледзячы на шматлікія выпрабаванні, што выпалі нашаму народу, усё ж-такі захаваліся святыя мясціны ў спрадвечным сэнсе гэтага слова. На гэтыя святыя мясціны - прошчы, на працягу стагоддзяў прыходзілі і прыходзяць беларусы, пакідаючы там свой боль і адчай. І гэтыя мясціны сапраўды іх ачышчаюць, лечаць не толькі іхнія целы, але і душы. І мы, сённяшнія людзі гэтай зямлі, павінны не толькі зберагаць і ахоўваць гэтыя мясціны, але і разумець сэнс іх святасці. Мы павінны разумець - жывуць святыні, будзе жыць і існаваць спрадвечная Беларусь, будзем жыць, існаваць мы, як нацыя з багатымі і старадаўнімі традыцыямі.

Гэтае падарожжа нам дапамог наладзіць барысаўскі краязнаўца, рэдактар мясцовай газеты "Гоман Барысаўшчыны" Міхась Мацельскі. Газета выходзіць раз на месяц, у ёй друкуецца шмат краязнаўчых і гістарычных матэрыялаў. Міхась сустрэў нас пры ўездзе ў горад на вуліцы Гагарына.

Першым пунктам стаў старадаўні могільнік пад вёскай Вялікае Стахава. Пра яго некалькі гадоў назад згадваў археолаг Уладзімір Ксяндзоў. І сапраўды, каля вёскі, на беразе Бярэзіны, дакладней над самым поплавам, знаходзяцца сучасныя могілкі, а ў самым цэнтры захаваліся курганы ХІ-ХІІ стст. Вакол іх шмат старадаўніх пахаванняў. На гэтым месцы хавалі людзей больш за тысячу гадоў.

Вяртаемся ў горад і едзем праз чыгуначную станцыю Бярэзіна ў лес. У палутара кіламетрах ад Барысава ў лесе знаходзіцца святая крыніца. Самім знайсці яе вельмі цяжка. Міхасю пра яе расказаў мясцовы чалавек, які апошні раз бываў там яшчэ ў дзяцінстве да вайны. Крынічка цячэ з-пад гары. Цяпер яна абкапаная, для вады зроблены адмысловы рыншток. Над вытокам пабудаваны калодзеж з накрыўкай. Вакол калодзежа -- тры драўляныя крыжы. На іх павязаныя стужкі, на адным з крыжоў прымацаваны нават нацельны крыжык. Вакол на дрэвах таксама павязаныя стужкі і прымацаваныя штучныя кветкі. Недалёка ад крынічкі ляжыць вялікі камень трохкутнай формы, пасярэдзіне яго выбітае кола. Не зразумела, ці гэта былы ахвярнік, ці з камня спрабавалі зрабіць жорны. На самой гары некалі стаяла царква, ад якой захаваўся падмурак, і як памяць пра храм - нядаўна пастаўлены вялікі драўляны крыж. Перад намі зноў адкрылася старадаўняя трохузроўневая мадэль пабудовы свету: неба-зямля-вада. Так нашы продкі ўяўлялі сабе Сусвет.

Далей едзем глядзець гарадзішча старажытнага Барысава. Першапачатковае гарадзішча Барысава знаходзіцца ў паселішчы Стара-Барысаў. Цікава, што на карце 1595 г. прыкладна на гэтым месцы паказана рэчка Барыса. Магчыма адсюль і назва горада - як Віцебск ад ракі Віцьба, Полацк ад Палаты, Менск ад Менкі і г.д.

Гісторык В.М.Тацішчаў пісаў, што ў 1102 г. Барыс Усяславіч, князь полацкі, хадзіў на яцвягаў, перамог іх і, вярнуўшыся, паставіў горад у сваё імя. Магчыма што і так! У Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 1127 г. Барысаў упамінаецца як горад Полацкай зямлі (княства), калі ён з боем быў узяты кіеўскім князем Мсціславам Уладзіміравічам. Праз некалькі стагоддзяў Барысаў быў перанесены за 4 км. ад свайго першапачатковага месцазнаходжання. Так узнік сённяшні Барысаў. У ХІХ ст. каля чыгуначнай станцыі ўзнік яшчэ і Нова-Барысаў (частка сучаснага Барысава).

На месцы першапачатковага горада ў другой палове XVIII ст. заставаліся толькі два шляхецкія фальваркі, невялікі драўляны касцёл і могілкі. Напрыканцы XVIII ст. у сувязі з ліквідацыяй Барысаўскага староства і пасля анэксіі тутэйшых земляў у склад Расійскай імперыі Барысаў быў адабраны ў апошняга старосты Радзівіла, які меў сваю рэзідэнцыю ў барысаўскім замку. Таму Радзівілы былі вымушаныя тэрмінова шукаць для свайго маёнтка новае месца. Выбар паў на Старабарысаў, тут і быў узведзены самы пышны і багата аздаблены палац за ўсю гісторыю Барысава. Не шмат замкаў і палацаў на Беларусі маглі супернічаць з ім.

Але прыйшоў 1812 год. Радзівілы, як і значная частка беларускіх магнатаў, бачылі ў французах саюзнікаў і выступілі на іх баку. Невыпадкова Напалеон Банапарт спыняўся менавіта ў Стара-Барысаве. Пасля вайны маёнтак быў канфіскаваны ў Радзівілаў на карысць дзяржаўнай казны Расійскай імперыі, у далейшым ён перайшоў да вялікіх расійскіх князёў.

А пасля 1917 года адбыўся канчатковы заняпад маёнтка. Спачатку тут была размешчана жаночая семінарыя, потым некалькі разоў яго раздзяліла надвая лінія фронту, потым у ім месціўся сельскагаспадарчы тэхнікум. Падчас другой сусветнай вайны маёнтак быў знішчаны канчаткова. Ёсць меркаванне, што яго знішчылі немцы падчас адступлення менавіта таму, што тут спыняўся Гітлер.

Калі экспедыцыя "Явара" наведала гэтае знакамітае месца, то ўбачыла, што шыкоўны калісьці маёнтак Радзівілаў і палац, дзе спыняліся не апошнія для сусветнай гісторыі людзі: імператар Францыі Напалеон Банапарт і рэйсх-канцлер Германіі Адольф Гітлер амаль знішчаны. Цяпер на месцы маёнтка можна адшукаць толькі стары будынак эканома, склеп напалеонаўскага флігеля і занядбаны парк. Паўсюль смецце і заняпад, па руінах бегаюць куры, сабакі. У любой іншай краіне на такія месцы прывозяць турыстаў, тыя пакідаюць у горадзе грошы. Калі б аднавіць маёнтак, з'явілася б яшчэ адна нагода згадваць пра Беларусь у кантэксце сусветнай гісторыі. Смешна? Горка і сумна? Усё разам.

Далей наш маршрут пралёг да Святога возера каля вёскі Дубяні. Невялічкае возера вельмі прыгожае, на яго берагах растуць вялікія жоўтыя ірысы. Пра яго існуе прыгожае, амаль біблейскае паданне:

"Калісьці ў вёску пад выглядам убогага старца прыйшоў Хрыстос і папрасіўся пераначаваць. Ніхто яго не пускаў у хату, і толькі адна бедная жанчына, удава з дзіцем, дала яму прытулак. Раніцай Хрыстос сказаў жанчыне, каб тая збірала сваё дзіця і ішла разам з ім, але па дарозе яна ані ў якім разе не павінна азірацца назад, нават калі пачуе за спінай енкі і плач. Калі Хрыстос і жанчына з дзіцёнкам на руках выйшлі з вёскі, ззаду сапраўды пачуўся жахлівы шум. Жанчына не стрымалася, нахілілася, нібыта паправіць лапаць, і з-пад прыполу спадніцы паглядзела, што робіцца ззаду: вёска і царква ў яе на вачах праваліліся пад зямлю, на іх месцы ўтварылася вялікае возера. А сама жанчына з дзіцёнкам ператварыліся ў вялізны камень."

І сапраўды, непадалёк ад возера ў лесе ляжыць вялікі камень, мясцовы люд называе яго "каменнай бабай" - акамянелай за непаслушэнства перад Богам жанчынай з дзіцем. Дакладнага месцазнаходжанне камня наш праваднік - Міхась не ведаў. Мы знайшлі яго самі, інтуітыўна. Вялікі прыплюснуты валун, парослы мохам, дыяметрам каля двух метраў І вышынёй каля аднаго метра.

Калі вярталіся з лесу, то каля самага возера знайшлі маленькага савёнка, які, відаць, выпаў з гнязда. Ён быў падобны да кацяня, такая ж вялікая галава з вялізнымі вырачанымі вачыма. Гнязда, адкуль ён зваліўся, мы не знайшлі, таму пакінулі яго на тым месцы, дзе і сустрэлі. Заўсёды шкада маленькіх і бездапаможных.

Потым мы пабывалі на архаічнай святыні нашых продкаў - Бабінай Гары каля вёскі Хрост. Археолаг Эдвард Зайкоўскі вельмі зацікавіўся гэтым помнікам і вырашыў у будучым рабіць тут раскопкі.

Што сабой уяўляе святыня? Гэта ўзвышша, пасярэдзіне якога стаіць стэлападобны камень, а на ім з абодвух бакоў высечаныя крыжы і нейкія таямнічыя знакі. Вакол камня, раней, яшчэ да пасадкі лесу, было выкладзена кола валуноў. На думку спецыялістаў на гары з такой назвай раней месцілася капішча, прысвечанае жаночаму боству, Багіні Маці, увасабленню ўраджаю, прыроды. Пакланенне такім узгоркам трывала да ХХ стагоддзя. На іх часта запальвалі агні на Купалле.

У беларускай мове слова "баба" вельмі распаўсюджана і мае шмат значэнняў. Гэта гаворыць аб тым, што некалі ў старажытнасці, магчыма, існаваў культ Бабы-прарадзіцелькі, так званай Вялікай Багіні Маці.

Мовазнаўца Ядзвіга Казлоўская-Дода лічыць, што слова "баба" і вытворныя ад яго мелі наступныя асацыяцыі і пераходы значэнняў: 1) варажбітка, чарадзейка, якая "гаварлівая", умее "загаворваць" - знахарка, лекарка, бабка, акушэрка; 2) варажбітка - старэйшая і замужняя жанчына - баба; 3) старэйшая жанчына гэтага роду, маці бацькоў - баба; 4) старая жанчына, якая не працуе - жабрачка; 5)кепская і гаварлівая старая жанчына - пляткарка; 6) чараўніца - злая чараўніца; 7) чарадзейка - багіня; 8) баба - жанчына - пераноснае, у розных значэннях; 9) падобная па форме і падобная наогул - баба (печыва), "галаўны убор" і г.д.

Тэрмін "баба" ідзе як парны да "дзеда". У некаторых регіёнах Беларусі "бабы" замяшчае сабой назву памінальнага дня (наступны за дзядамі) і саміх продкаў. А ў такой рытуальнай гульні-дзеі, як "Жаніцьба Цярэшкі" "баба" абазначае антрапаморфную выяву дажынкавага снапа. Нявыключана, што азначэнне "бабы", як вобраза продкаў, абумовіла такі міфічна-казачны, праславянскі персанаж, як Баба-Яга, якая, на думку шмат якіх даследчыкаў архаічнай культуры славянаў, сама ўспрымаецца як першапродак, як архетып вышэйшай жаночай істоты, такой як маці-прародзічка.

Тут варта ўзгадаць, што каменныя крыжы і стоды таксама часта называюць тэрмінам "Баба". Ці не ёсць яны выявамі архаічных бостваў нашых продкаў?

На тэрыторыі Беларусі вядомыя горы з назвамі тыпу Баб'я Гара або Бабуліна Гара. Гэта блізу в. Радагошча Наваградскага раёна; блізу Полацка; в. Навікі Пастаўскага раёна; в. Лапатавічы Клімавіцкага раёна; у Глыбоцкім раёне. Сугучнымі "Бабе" з'яўляюцца назвы ўзгоркаў накшталт Мар'іна Гара, Дзявочая Гара, Паненская Гара ды іншыя, таксама звязаныя з жаночым боствам.

Далей мы накіраваліся да вёскі Пупелічы (Крынічкі). Там за могілкамі, сярод узаранага поля стаіць напалову ўрослы ў зямлю каменны крыж. Мясцовыя людзі гэтую святыню настолькі шануюць і паважаюць, што не наважваюцца нават чапаць. Наконт "чапаць" тут існуе вельмі цікавае, ужо сучаснае, паданне, якое вам распавядзе кожны жыхар Пупеліч і навакольных вёсак.

Тут варта ўзгадаць, што каменныя крыжы і стоды таксама часта называюць тэрмінам "Баба". Ці не ёсць яны выявамі архаічных бостваў нашых продкаў?

1 ліпеня 2001 года першым нашым аб'ектам была в. Арэшкавічы. У 1893 годзе даследчык старажытнай культуры беларусаў М. Доўнар-Запольскі у часопісе "Живая старина" пісаў: "В Полужском приходе Игуменского уезда у деревни Орешковичи при р. Свислочи есть ключ, называемый Кипячка, вода его чиста и холодна. Крестьяне приписывают ёй целебные свойства, особенно при болезни глаз, грязь прикладывают к голове и другим частям тела. Но помогает эта вода только тогда, когда за нею отправляются до восхода солнца и бросают в ключ какую либо мелкую монету...".

Мінаем Мар'іну Горку і едзем па шашы на Асіповічы, потым зварочваем на вёску Арэшкавічы, якая знаходзіцца на мяжы з Асіповіцкім раёнам. У вёсцы нам тлумачаць, як дабрацца да крынічкі. Шлях ляжыць праз вёску Вялікае Поле, у паўкіламетры ад якой і знаходзіцца крынічка. Там нашым правадніком згаджаецца быць Блашчынскі Анатоль Пятровіч, 1950 года нараджэння. Ён працуе ў Мінску на заводзе, а сюды прыязджае да маці... Анатоль Пятровіч прыводзіць нас да крынічкі, паблізу якой на палянцы -- столік і лаўкі. Спускаемся да вады, і там сярод зарасніку ляшчыны знаходзім дзве крынічкі. Праваднік кажа, што была яшчэ і трэцяя, але "зачынілася". Крынічкі па колу абкладзены камянямі, таму што вакол гразка. Увесь гэты комплекс завецца Кіпячкай, і невыпадкова - пясок пад вадой бруіць, струменіць, быццам кіпіць. Вада выбіваецца з-пад берага і потым ручаінай бяжыць у Свіслач.

Наш праваднік расказвае, што гадоў сорак таму, яны з хлопцамі часта праводзілі паломнікаў з навакольных вёсак да гэтай крынічкі. Гэта былі ў асноўным старыя людзі, за паслугі яны давалі рубель на цукеркі. Звычайна гэтыя людзі ішлі да крыніцы ўвечары, каб дачакацца світанку і набраць гаючай вады. Па ўспамінах Анатоля Пятровіча вада ў крынічцы раней бруіла так моца, што часам было чуваць у вёсцы. Гэты расповед супадае з тым, пра што пісаў яшчэ ў канцы ХІХ ст. М.Доўнар-Запольскі - вада дапамагае толькі тады, калі па яе прыходзіць да ўзыходу сонца.

Далей едзем глядзець Сарафін-Гару або Сірафім-Гару каля вёскі Суцін. Па архіўных дадзеных пачатку ХХ ст. на гары знаходзіліся каталіцкія могілкі, стаяў драўляны касцёл і прыгожая каплічка, дзе на падстаўцы месцілася па-мастацку выкананая скульптура Хрыста. Калі мы знайшлі гэтую гару, а яна аказалася на адлегласці двух кіламетраў ад в. Суцін, дык здзівіліся яе вышыні і пакручастасці. Наш мікрааўтобус ледзь на яе ўз'ехаў. Па ўсёй яе агромністай паверхі раскінуліся вялікія могілкі, сучасныя і старыя ўперамежку. Былога касцёла, як і каплічкі, натуральна, не было, але тое месца, дзе раней стаяў касцёл, расчышчана. Смецце ссунута па баках, а на пляцоўцы зроблены алтар у выглядзе невялікай сцэны, ззаду якой пастаўлены вялікі дряўляны крыж. Перад алтаром укапана ў зямляю з дзесятак лавак. Сцэна і лаўкі пафарбаваныя ў цёмнакарычневы колер. Мясцовыя людзі расказалі нам, што вернікі прыходзяць сюды на дзень Святога Антонія, прыязджаюць ксяндзы і ладзяць службу ў касцёле пад адкрытым небам.

Калі ўлічыць, што горы заўсёды ўшаноўваліся на старажытнай Беларусі, іх вяршыні з'яўляліся месцам волевыяўлення прароцтваў багоў. Узгадайце вешчы сон князя Гедыміна і князя Тура на святых гарах. Да таго ж у беларускай міфалогіі гара заўсёды сімвалізавала шлях для душ памерлых у вырай. Вось чаму ў старыя часы могілкі рабілі на вяршынях гор і ўзгоркаў. Каб продкі хутчэй маглі далучыцца да сваіх багоў, першапродкаў і адтуль кіраваць, апекавацца нашым светам. А малітва, прамоўленая на вяршыні гары, канечне ж, хутчэй дасягала сваёй мэты.

Што тычыцца цяперашняга касцёла пад адкрытым небам на Сірафім-Гаре, дык уяўляецца вельмі маляўнічая і ўзвышаная карціна: вернікі разам са святарамі размаўляюць з Богам, просяць яго дапамагчы ім у сённяшнім жыцці. І адразу ў неба ляціць велічная малітва за Беларусь:

Божа магутны. Божа літасцівы, пашлі нам сілы

Як бачым, звычай пакланяцца багам на ўзгорках дажыў да ХХІ стагоддзя.

Выязджаем на стары тракт Бабруйск-Слуцк-Нясвіж. Едзем да вёскі Шчыткавічы. у архіўных дадзеных, у кнігах такіх даследчыкаў, як А.Сербаў, М.Мікіцінскі, Н.Нікольскі мы знаходзім цікавыя звесткі пра саму вёску і пра той рэлігійны феномен, што здаўна існуе на гэтым месцы. Феномен мае назву "Шчыткавіцкая прошча". Наогул што за такое слова "прошча"? Якая яго этымалогія?

Адныя лічаць, што гэта ад слова "прасіць": бо калі хто моліцца, то кожны просіць у Бога сваё. Іншыя гавораць, што гэта ад слова "прашчаць": таксама ж кожны просіць у Бога "прашчэння" за недобрыя думкі - даравання.

Паводле "крапівоўскага" тлумачальнага слоўніка беларускай мовы "Прошча" - месца (крыніца, камень, і падобнае) надзеленае ўяўленнямі веруючых надзвычайнай сілай. Дык вось, такіх месцаў - надзеленых такой надзвычайнай чароўнай і лекавай сілай, шмат па ўсёй Беларусі, і ў духоўным жыцці беларускага сялянства яны заўсёды адыгрывалі вялікую ролю. Многім з іх пакланяюцца і сёння, пра некаторыя захавалася толькі народная памяць.

Пра з'яўленне кожнай святыні існуе шэраг паданняў. Найчасцей расказваюць, што на гэтым месцы аб'явіўся абраз Божай Маці, або што Божая Маці ступіла на камень і пакінула слядок.

У многіх мясцінах такія святыні называюць Прошчамі. Тут адбываюцца маленні наконт "прашчэння за саграшэнні", просяць у Бога здароўя і ласкі ў розных гаспадарчых справах. Сюды носяць ахвяраванні - лён, палатно, воўну, масла, сыр, яйкі, кветкі, грошы. У народзе ўсе такія дзеянні называюцца "абраканне". На прошчах ставяць крыжы, на іх вешаюць рушнікі, стужкі, хвартухі.

Кожная святыня мела сваю "парафію", сваё свята і свайго апекуна-захавальніка. Па пэўных святах тут адбываліся фэсты, часта з вялікімі кірмашамі, куды збіралася нават 5-10 тыс. чалавек і каля 200-300 старцаў-жабракоў. Ад бліжэйшага храма сюды ішлі хрэсным ходам. У некаторыя гістарычныя эпохі, асабліва пры савецкай уладзе, некаторыя прошчы выконвалі функцыі хрысціянскіх храмаў. Сюды неслі хрысціць дзяцей, ішлі маладыя ў час вяселля. Некаторыя прошчы функцыянуюць і сёння.

Этнографы пачалі вывучаць вясковыя святыні ў ХІХ ст. Яшчэ і цяпер цягнуцца дыскусіі па вызначэнні месца гэтых помнікаў у гісторыі культуры. Адныя вучоныя звязваюць іх з наяўнасцю перажыткаў паганства, іншыя лічаць з'явай другаснай рэалізацыі. Але ўсе яны адзіныя ў тым, што вясковыя святыні ўключаюць элементы хрысціянскай дагматыкі і абраднасці, а таксама часткі дахрысціянскіх культаў.

Жыхар в. Шчыткавічы Васіль Яфрэмавічь Стром, 1928 года нараджэння правёў нас да гэтай знакамітай прошчы. Перад гэтым ён узяў з сабой Новы Запавет. Прошча знаходзіцца сярод рэдкага сасновага лесу і складаецца з некалькіх дзесяткаў драўляных крыжоў, абвязаных кавалачкамі тканіны, хвартушкамі, стужкамі. За крыжамі стаіць нічэйнае цэментаванае надмагілле з выбітым крыжам. Побач - вялікая сасна з расколатай карой (магчыма ад удару маланкі), вакол сасны - каля дзесятка струхнелых крыжоў, абвешаных аброчнымі тканінамі. За ўсім комплексам растуць маленькія сасонкі і на іх таксама навешаны вузкія кавалачкі тканіны. Перад крыжамі і соснамі ледзьве прыкметная ямка. Васіль Яфрэмавіч кажа, што пясочак з гэтай ямкі святы і валодае лекавымі якасцямі.

Паданне пра ўзнікненне Шчыткавіцкай прошчы ў вёсцы расказваюць ужо цэлае стагоддзе: "За могілкамі, дзе быў Барысаў Гай, адной жанчыне ў часе збірання грыбоў нібы з'явілася "пані з дзіцем" і казала ёй паставіць на тым месцы крыж. Жанчына не паслухалася, пасля чаго ў яе захварэлі вочы. Другі раз паўтарылася тое самае, жанчына адгаварылася і другі раз, тым, што сын яе не ў поўным розуме і таму няма каму паставіць крыж. "Пані" сказала, што крыж паставіць той, каго першага сустрэне жанчына. Такім чалавекам быў ляснік, які і паставіў крыж. Пасля гэтага ў жанчыны вочы сталі відушчымі, вылекаваліся. На тым месцы, дзе быў крыж, на зямлі нібыта застаўся след ніжняй часткі цела "панінага дзіцяці".

Пасля на гэтым месцы адным рабочым, хворым на белую гарачку, была пабудаваная каплічка. Сюды пачалося паломніцтва, нават з далёкіх вёсак. Кожны, хто прыходзіў, каб вылечыцца, ставіў крыж, а на крыжы прыбіваў скрыначку для ахвяравання грошай, якія потым забіраў святар, а іншыя ахвяраванні, пакладзеныя пад крыжамі, забіралі жабракі.

Наш праваднік сказаў, што цяпер за гэтым месцам наглядае ён, робіць новыя крыжы, моліцца. Маліўся ён і пры нас, раскрыўшы Новы Запавет. Выглядала гэта вельмі велічна. Ён, як святар, стаяў каля цэментавага надмагілля, быццам каля алтара, паклаўшы на яго Новы Запавет. Адну руку паклаў на кнігу, другую ўзняў угару. Яго голас быў непахісны і цвёрды. Маліўся ён за сябе, сваіх сваякоў, сваю вёску, за іх дабрабыт і здароўе, за нашае здароўе і здароўе нашых дзяцей. Выглядала ўсё гэта вельмі пераканаўча і праўдападобна, унушальна, узрушвала. Нам стала ясна, што ён і яго аднавяскоўцы прыходзяць сюды, быццам у храм, моляцца. Абракаюцца, просяць Бога дапамагчы ім у іхнім нялёгкім жыцці.